Gwarancja zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane – czy zawsze zadziała?

Gwarancja zapłaty za roboty budowlane – informacje wstępne

Ustawodawca w art. 649 (1) – 649 (5) Kodeksu cywilnego (KC) przewidział szczególną regulację dla umów o roboty budowlane, zarówno zawieranych przez inwestora z generalnym wykonawcą, jak i umów generalnego wykonawcy z podwykonawcami, nazwaną gwarancją zapłaty.

Obowiązki wynikające z art. 649 (1) – 649 (5) KC dotyczą wszystkich inwestorów, bez względu na ich formę organizacyjnoprawną oraz bez względu na to czy zawierają umowę o roboty budowlane w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, czy jako konsumenci.

Gwarancja zapłaty zapobiegać ma nieregulowaniu przez inwestorów oraz wykonawców wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane oraz przyznaje element ochrony wykonawcom robót budowlanych, poprzez przyznanie im prawa do żądania gwarancji zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Cel gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Cel gwarancji zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane został określony w art. 649¹ § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem gwarancji zapłaty za roboty budowlane, inwestor udziela wykonawcy (generalnemu wykonawcy) w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych.

Art. 649 (3) § 1 KC precyzuje także, że oprócz wynagrodzenia wynikającego z umowy o roboty budowlane, będzie to wynagrodzenie za roboty dodatkowe lub konieczne do wykonania umowy, zaakceptowane na piśmie przez inwestora.

Zaznaczenia wymaga, że prawa i obowiązki określone w art. 649 (1) – art. 649 (5) KC stanowią element umowy o roboty budowlane, nawet jeśli nie zostały wprowadzone do umowy przez strony.

Przepisy KC nie regulują treści gwarancji zapłaty. Wymagają one jednak, aby gwarancja realizowała cel, jakim jest zabezpieczenie terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych.

Formy gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Przepis art. 649 (1) § 2 KC stanowi, iż gwarancją zapłaty jest:

• gwarancja bankowa, lub
• gwarancja ubezpieczeniowa,
• akredytywa bankowa, lub
• poręczenie banku udzielone na zlecenie inwestora.

Jest to katalog zamknięty, co oznacza, że inwestor nie może udzielić zabezpieczenia w innej formie, np. poręczenia innego podmiotu niż bank.

Wobec tego, że gwarancja zapłaty w rozumieniu art. 649( 2) § 2 KC obejmuje jedynie zabezpieczenia udzielane przez banki lub ubezpieczycieli, faktycznie świadczenie inwestora polega na zleceniu bankowi lub ubezpieczycielowi wystawienia gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, tudzież akredytywy bankowej lub poprzez udzielenie poręczenia, w których gwarant/poręczyciel zabezpieczy zapłatę umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych.

Gwarancja bankowa

Gwarancją bankową jest jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji.

Gwarancje bankowe dzieli się na dwie grupy:

• gwarancje, w których płatność sumy gwarancyjnej powinna nastąpić zgodnie z klauzulą „nieodwołalnie i bezwarunkowo na pierwsze żądanie”;
• „gwarancje warunkowe”, gdzie obowiązek zapłaty sumy gwarantowanej uzależniony jest od spełnienia określonych przesłanek, np. od przedłożenia określonych dokumentów.

Gwarancja ubezpieczeniowa

Gwarancja ubezpieczeniowa jest jedną z czynności ubezpieczeniowych, a jej regulacja jest oparta w praktyce na zasadzie wynikającej z art. 353¹ KC.

Powszechnie zakłady ubezpieczeń i reasekuracji w ramach prowadzonej działalności udzielają gwarancji ubezpieczeniowych zarówno tych nieodwołalnych, bezwarunkowych i płatnych na pierwsze żądanie, jak i warunkowych.

Akredytywa bankowa

Ta forma zabezpieczenia została uregulowana w art. 85 i następnych ustawy Prawo bankowe i może wystąpić m. in. jako:

• akredytywa dokumentowa, lub
• akredytywa zabezpieczająca.

Akredytywa dokumentowa polega na tym, że bank, działając na zlecenie klienta, ale we własnym imieniu (bank otwierający akredytywę), może zobowiązać się pisemnie wobec osoby trzeciej (beneficjenta), że dokona zapłaty beneficjentowi akredytywy ustalonej kwoty pieniężnej, po spełnieniu przez beneficjenta wszystkich warunków określonych w akredytywie.

Akredytywa zabezpieczająca zawiera zobowiązanie banku otwierającego akredytywę do zapłaty kwoty beneficjentowi na wypadek niewykonania zobowiązania przez zleceniodawcę otwarcia akredytywy (inwestora). Przesłanką wypłaty sumy będzie przedłożenie przez wykonawcę bankowi:

• oświadczenia w formie pisemnej stwierdzającego, że należne wynagrodzenie z tytułu wykonanych prac nie zostało zapłacone,
• pisemnego żądania wypłaty sumy akredytywy.

Poręczenie udzielone przez bank

Udzielanie poręczeń należy do czynności bankowych i następuje na podstawie umowy poręczenia, do której stosuje się do art. 876 i następne KC. Najważniejsze cechy poręczenia są następujące:

• poręczenie dotyczy długu przyszłego, a więc dla ważności poręczenia konieczne jest wskazanie w umowie poręczenia sumy poręczenia;
• w przypadku poręczenia bank jest odpowiedzialny wobec wykonawcy za zapłatę należnego mu wynagrodzenia za roboty budowalne, jak współdłużnik solidarny z inwestorem (art. 881 KC);
• o zakresie zobowiązania banku rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania inwestora (art. 879 § 1 KC). W związku z tym bank (poręczyciel) może podnieść przeciwko wykonawcy (wierzyciel) wszelkie zarzuty, które przysługują inwestorowi (dłużnikowi), w tym bank może potrącić wierzytelność przysługującą inwestorowi względem wykonawcy. Zatem dla wykonawcy ten sposób zabezpieczenia zapłaty jest najmniej korzystny.

Wybór formy zabezpieczenia

Ustawodawca nie wskazał wprost kto (inwestor czy wykonawca) jest uprawniony do wyboru formy zabezpieczenia. Z przepisów wynika jedynie, że „inwestor udziela wykonawcy gwarancji zapłaty”.

Utrwalone jest jednak stanowisko, że wybór formy zabezpieczenia należy do inwestora, zaś wykonawca nie może żądać udzielenia zabezpieczenia w ściśle określony sposób. Brak jest również przeszkód, aby na różne części wynagrodzenia, zostały udzielone zabezpieczenia w różnych formach.

Zgodnie z art. 365 § 1 KC strony umowy o roboty budowlane mogą przyznać wykonawcy uprawnienie do wyboru zabezpieczenia. Strony mogą określić jedną formę zabezpieczenia.

Należy pamiętać, że nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć prawa wykonawcy (generalnego wykonawcy) do żądania od inwestora gwarancji zapłaty (art. 649 (2) § 1 KC). Takie postanowienia umowy, będą dotknięte bezwzględną nieważnością.

Wysokość gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Stosownie do art. 649 (3) KC, wykonawca może żądać od inwestora gwarancji zapłaty do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia wynikającego z umowy o roboty budowlane oraz robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy, zaakceptowanych na piśmie przez inwestora.

Żądanie ustanowienia Gwarancji zapłaty nie może natomiast obejmować innych roszczeń wykonawcy niż o wynagrodzenie, np. roszczeń o zapłatę kar umownych, czy roszczeń odszkodowawczych.

Przepisy nie wskazują terminu, w którym wykonawca musi złożyć inwestorowi żądanie udzielenia gwarancji zapłaty. Wystąpienie z żądaniem udzielenia gwarancji zapłaty nie jest również uzależnione od wymagalności roszczenia o zapłatę umówionego wynagrodzenia.

Wykonawca ma prawo do żądania ustanowienia gwarancji zapłaty w częściach. W przypadku zgłoszenia przez wykonawcę żądania ustanowienia częściowej gwarancji zapłaty, może on żądać udzielenia kolejnej gwarancji zapłaty aż do łącznej wysokości określonej w art. 649 (3) § 1 KC.

Roszczenia o udzielenie gwarancji zapłaty za wykonanie robót dodatkowych lub innych koniecznych do wykonania umowy

Warunkiem powstania roszczenia o udzielenie gwarancji zapłaty wynagrodzenia za wykonanie robót dodatkowych lub innych robót, koniecznych do wykonania umowy o roboty budowlane, jest ich zaakceptowanie przez inwestora na piśmie.

Wymaganie, aby roboty dodatkowe i konieczne były zaakceptowane na piśmie przez inwestora, należy rozumieć w ten sposób, że brak pisemnej akceptacji zakresu robót dodatkowych i koniecznych wyłącza prawo do żądania udzielenia gwarancji zapłaty wynagrodzenia za te roboty.

Forma żądania udzielenia gwarancji za roboty budowlane

Przepisy nie zawierają wymogu, aby wykonawca musiał zachować pisemną formę złożenia żądania udzielenia przez inwestora gwarancji zapłaty. Dla celów dowodowych rekomendowane jest składanie żądania udzielenia gwarancji zapłaty w formie pisemnej lub dokumentowej.

Składane przez wykonawcę żądanie ustanowienia gwarancji zapłaty powinno:

• zawierać żądanie od inwestora udzielenia gwarancji zapłaty,
• określać kwotę żądanego zabezpieczenia,
• wskazywać, czy chodzi o zabezpieczenie roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za roboty określone w umowie, czy też roboty dodatkowe lub konieczne, oraz
• określać termin ustanowienia zabezpieczenia, nie krótszy niż 45 dni.

Domagając się ustanowienia gwarancji zapłaty za roboty budowlane, wykonawca powinien wskazać, czy żąda zabezpieczenia całego czy tylko części roszczenia o wynagrodzenie za roboty budowlane.

Koszty udzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Zgodnie z art. 649 (1) § 3 KC udokumentowane koszty zabezpieczenia wierzytelności o zapłatę wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych obciążają w równych częściach obie strony umowy o roboty budowlane. Jest tak bez względu na to czy inwestor płacił wynagrodzenie w terminie.

W praktyce najpierw inwestor ponosi wszystkie koszty zabezpieczenia wierzytelności wykonawcy. Podstawą do obliczenia kwoty, której zapłaty może domagać się inwestor od wykonawcy z tytułu poniesionych przez niego kosztów zabezpieczenia wierzytelności o zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane, są jedynie koszty udokumentowane (np. w formie pokwitowania udzielonego przez bank czy ubezpieczyciela).

Skutki nieudzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane

W art. 649 (4) KC, uregulowane są prawa wykonawcy, na wypadek, gdy nie uzyska on od inwestora gwarancji zapłaty w wyznaczonym przez siebie terminie, nie krótszym niż 45 dni. Są to:

• prawo do odstąpienia od umowy z winy inwestora ze skutkiem na dzień odstąpienia,
• prawo do powstrzymania się z wykonywaniem robót.

Wykonawca może zatem powstrzymać się od wykonywania robót, zaś inwestor nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia mimo niewykonania robót budowlanych, jeżeli wykonawca (generalny wykonawca) był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących inwestora. Jednakże w wypadku takim inwestor może odliczyć to, co wykonawca (generalny wykonawca) oszczędził z powodu niewykonania robót budowlanych.

Odstąpienie inwestora od umowy

Przepisy chronią dodatkowo wykonawcę przed odstąpieniem przez inwestora od umowy w przypadku wystąpienia przez wykonawcę z żądaniem przedstawienia gwarancji zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Na mocy art. 649 (2) § 2 KC, odstąpienie inwestora od umowy spowodowane żądaniem wykonawcy (generalnego wykonawcy) przedstawienia gwarancji zapłaty jest bezskuteczne.

Wynikające z art. 649 (2) § 2 KC ograniczenie prawa inwestora do odstąpienia od umowy o roboty budowlane dotyczy jedynie sytuacji, w których odstąpienie to jest spowodowane zgłoszeniem przez wykonawcę żądania udzielenia gwarancji zapłaty.

Wygaśnięcie roszczenia o udzielenie gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Roszczenie o udzielenie Gwarancji zapłaty wygasa najpóźniej wraz z wygaśnięciem roszczenia o zapłatę wynagrodzenia. Wygaśnięcie roszczenia następuje wskutek wykonania zobowiązania przez inwestora, co najmniej w zakresie obowiązku zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Gwarancja zapłaty wygasa również po wypłacie pełnej sumy zabezpieczenia z gwarancji zapłaty lub jej części, która pokryła w całości przysługujące wykonawcy wynagrodzenie za wykonane roboty budowlane.

Przedawnienie roszczenia o udzielenie gwarancji zapłaty za roboty budowlane

Zgodnie ze stanowiskiem przyjętym w orzecznictwie Sądu Najwyższego, roszczenie o udzielenie gwarancji zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane przedawnia się, co do zasady po upływie 6 lat, a w przypadku gdy jest ono związane z prowadzeniem działalności gospodarczej wykonawcy, przedawnia się po upływie 3 lat.

Termin przedawnienia rozpoczyna swój bieg od dnia wymagalności, rozumianego w tym przypadku, jako dzień, w którym wykonawca mógł najwcześniej wezwać inwestora do udzielenia gwarancji. W praktyce następuje to w krótkim okresie po zawarciu umowy o roboty budowlane.

Kiedy gwarancja zapłaty za roboty budowlane nie zadziała?

Przyczyny, dla których gwarancja zapłaty nie będzie mogła być skutecznie wykorzystana przez wykonawcę mogą powstać z powodu działań wykonawcy, inwestora lub podmiotu udzielającego zabezpieczenia.

Niespełnienie wymagań wynikających z gwarancji lub akredytywy

Pierwszy z przypadków dotyczy sytuacji, gdy wykonawca nie spełni wymagań wynikających z gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo z akredytywy, co do treści żądania wypłaty lub dokumentów jakie powinny być do niego załączone. Powyższe skutkuje tym, że gwarant/bank odmawia wypłaty z gwarancji/akredytywy.

Potrącenie wzajemnych wierzytelności inwestora

Kolejne zdarzenie jakie może uniemożliwić wypłatę z ustanowionego zabezpieczenia, to wygaśnięcie wierzytelności wykonawcy o zapłatę wynagrodzenia wskutek złożonego oświadczenia o potrąceniu wzajemnych wierzytelności inwestora w stosunku do wykonawcy, np. z tytułu kar umownych. Takiego potrącenia może dokonać również bank, który udzielił zabezpieczenia. Wynika to z funkcji gwarancji zapłaty, którą jest zabezpieczenie roszczeń wykonawcy wobec inwestora o zapłatę umówionego wynagrodzenia, a więc w takim zakresie i wysokości, jaka wynika za stosunku podstawowego (umowy o roboty budowlane).

Warunki gwarancji zapłaty

Może się zdarzyć również, że inwestor uzgodni takie warunki zabezpieczenia z podmiotem go udzielającym, które znacznie ograniczą lub uniemożliwią skorzystanie przez wykonawcę z gwarancji zapłaty. Wówczas wykonawca będzie mógł skorzystać z prawa do odstąpienia od umowy lub wstrzymania robót, bowiem brak uzyskania „żądanej gwarancji zapłaty” ma miejsce w przypadku, gdy inwestor nie wydał wykonawcy dokumentu gwarancji, jak również w sytuacji, w której gwarancja została wystawiona i wydana, jednakże jej treść nie pozwala wykonawcy na skorzystanie z zabezpieczenia.

Nadużycie zabezpieczenia

W związku z tym, że bezpodstawne dokonanie wypłaty świadczenia z gwarancji może być uznane za działanie bezprawne, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i lojalności kontraktowej, przeciwko żądaniu wypłaty sumy z gwarancji zapłaty za roboty budowlane gwarant może podnosić zarzuty.

Będą to zarzuty polegające na niespełnieniu warunków, od których uzależniono wypłatę świadczenia, zgłoszeniu żądania przekraczającego wysokość sumy gwarancji lub dochodzeniu roszczeń ze stosunków podstawowych nieobjętych umową gwarancji.

Ponadto, gwarant jest uprawniony do podniesienia zarzutu nadużycia przez beneficjenta celu gwarancji na podstawie art. 5 KC, np. gdy stała się ona narzędziem uzyskania nienależnych korzyści.

Podsumowanie

Z uwagi na powyższe skuteczne i zgodne z prawem skorzystanie z Gwarancji zapłaty wymaga analizy każdego konkretnego przypadku, w celu uniknięcia sporu sądowego. Skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej na etapie zawierania oraz wykonania umowy o roboty budowlane, zarówno przez inwestora jak i wykonawcę, pozwala wyeliminować ewentualne ryzyka i negatywne skutki, które mogą powstać w związku z niewłaściwym wykorzystaniem gwarancji zapłaty.

Więcej o gwarancji bankowej przeczytasz tutaj: Gwarancja bankowa jako zabezpieczenie należytego wykonania umowy.