Zabezpieczenia prawne w umowach biznesowych: Jak chronić firmę przed ryzykiem
Publikacja / 22.07.2024
Spis treści:
Zobowiązaniowy stosunek prawny, obowiązki wierzyciela i dłużnika w umowach biznesowych
Publikacja ma na celu przybliżenie problematyki ochrony prawnej interesów wierzyciela w umowach biznesowych.
Analizę rozpocząć należy od art. 353 Kodeksu cywilnego (KC), który definiuje pojęcie zobowiązania. Według powołanego przepisu zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.
Podstawowym elementem zobowiązania jest określenie świadczenia, bowiem jeśli świadczenie nie jest oznaczone, zobowiązanie nie istnieje. Podkreślić należy, że o bycie zobowiązania decyduje istnienie godnego ochrony interesu wierzyciela, gdy tego interesu brak, zobowiązanie nie powstaje.
Powyższe prowadzi do stwierdzenia, iż celem zobowiązania jest zaspokojenie określonego interesu majątkowego lub niemajątkowego wierzyciela. A zatem bez pełnego zaspokojenia tego interesu nie ma należytego wykonania zobowiązania. Świadczeniem jest zatem takie zachowanie dłużnika, które prowadzi do uzyskania przez wierzyciela oczekiwanego przezeń wyniku.
Zwracamy uwagę, że umowy biznesowe w większości przypadków są umowami dwustronnie zobowiązującymi, co oznacza, że obie strony są jednocześnie wierzycielami i dłużnikami.
Pojęcie i cel świadczenia
Świadczeniem jest takie zachowanie dłużnika, które odpowiada treści konkretnego stosunku zobowiązaniowego, rozumianego również jako umowa biznesowa. Powinno ono zostać wskazane w umowie biznesowej.
Ułatwieniem dla stron umowy biznesowej w formułowaniu świadczenia są przepisy kodeksu cywilnego regulujące tzw. umowy nazwane. W przypadku tego rodzaju umów świadczenia stron określa pierwszy przepis dla danego typu umowy. I tak, przykładowo, w umowie biznesowej mającej za przedmiot wykonanie dzieła, świadczeniem przyjmującego zamówienie jest wykonanie oznaczonego dzieła, zaś świadczeniem zamawiającego jest zapłata wynagrodzenia.
Z art. 353 KC § 2 wynika, że zachowanie dłużnika może polegać na działaniu, bądź na zaniechaniu. Przykładem świadczenia koncentrującego się na działaniu jest świadczenie sprzedawcy, w zakresie przeniesienia własności rzeczy, jej wydania, oraz świadczenie nabywcy polegające na zapłacie ceny (art. 535 KC), ale też świadczenie wykonawcy robót budowlanych (art. 647 KC), czy też wynajmującego (art. 659 KC). Świadczenia w postaci zaniechania polegają zwykle na nieczynieniu.
Odpowiedzialność dłużnika w umowach biznesowych
Dla ustalenia odpowiedzialności dłużnika istotne są określone w KC reguły wykonywania zobowiązań (klauzule generalne). Podstawowe zasady wykonywania obowiązków przez dłużnika zostały określone przez ustawodawcę w art. 354 KC, 355 KC oraz 357 KC.
Pierwszy z przywołanych przepisów stanowi, iż dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.
Powyższe wymagania stanowią tzw. minimalne kryteria wykonania zobowiązania. Spełnienie tych kryteriów zwalnia dłużnika z odpowiedzialności i w konsekwencji prowadzi do wygaśnięcia jego zobowiązania.
Poszczególne kryteria minimalne należy rozumieć w następujący sposób:
- treść zobowiązania to określone w umowie biznesowej prawa i obowiązki stron;
- zasady współżycia społecznego odnosić należy do zasad uczciwości, słuszności i dobrej wiary w znaczeniu obiektywnym;
- cel społeczno-gospodarczy należy rozumieć jako nakaz takiego postępowania, które rzeczywiście doprowadzi do osiągnięcia społeczno-gospodarczego celu, dla którego zobowiązanie powstało; do zaspokojenia interesu wierzyciela.
Druga z tych reguł dotyczy staranności dłużnika przy wykonywaniu obowiązków umownych. Przyjęto, że dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). W przypadku dłużnika prowadzącego działalność gospodarczą należytą staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Ostatnia z reguł odnosi się do jakości rzeczy oznaczonych co do gatunku. Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.
Ryzyka prawne w umowach biznesowych
Podstawowym ryzykiem w umowach biznesowych jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Celem zobowiązania, jak wspomniano powyżej, jest zaspokojenie określonego interesu (majątkowego lub niemajątkowego) wierzyciela.
W wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika zobowiązania, wierzycielowi przysługują przede wszystkim roszczenia: o wykonanie świadczenia w naturze i o naprawienie szkody (art. 471 i dalsze KC). Zatem dłużnik za swoje zobowiązanie ponosi odpowiedzialność majątkową (majątek przyszły i teraźniejszy). Aby realizować roszczenia, wierzyciel musi wystąpić na drogę sądową w celu uzyskania tytułu wykonawczego, a następnie wszcząć egzekucję przeciwko dłużnikowi. Zasadą jest, że dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem, zaś wybór rodzaju i przedmiotu egzekucji należy do wierzyciela.
Poprzez wprowadzenie do umowy odpowiednich zapisów w przedmiocie zabezpieczeń prawnych, wierzyciel może zapewnić sobie szybkie zaspokojenie roszczeń wobec dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o czym będzie mowa w dalszej części publikacji.
Rodzaje zabezpieczeń prawnych w umowach biznesowych
Na wstępie zaznaczyć należy, że w ramach odpowiedzialności majątkowej dłużnika wyróżnia się tzw. odpowiedzialność osobistą i rzeczową. W pierwszym wypadku dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem posiadanym w chwili wszczęcia egzekucji (poza wyłączeniami od egzekucji przewidzianymi przez przepisy kodeksu postępowania cywilnego (KPC)). W drugim wypadku wierzyciel może skierować egzekucję do określonych przedmiotów majątkowych, i to bez względu na to, czyją one są własnością w chwili egzekucji.
Wśród zabezpieczeń prawnych jakie mogą być zastosowane w umowach biznesowych rozróżnia się zabezpieczenia osobiste (np. poręczenie (w tym wekslowe), weksel in blanco, gwarancja bankowa, oświadczenie o poddaniu się egzekucji) oraz zabezpieczenia rzeczowe (np. zastaw, hipoteka czy przewłaszczenie na zabezpieczenie).
Zabezpieczenia osobiste
Pośród tej kategorii zabezpieczeń prawnych w umowach biznesowych należy wymienić:
- gwarancję bankową i ubezpieczeniową;
- poręczenie;
- weksel własny;
- poręczenie wekslowe;
- przelew wierzytelności na zabezpieczenie;
- oświadczenie o poddaniu się egzekucji.
Gwarancja bankowa
Zabezpieczenie prawne w formie gwarancji bankowej, jak sama nazwa wskazuje, jest oferowane dłużnikom przez banki. Jak wynika z art. 81 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe gwarancją bankową jest jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku.
Udzielenie i potwierdzenie gwarancji bankowej następuje na piśmie pod rygorem nieważności.
Podstawą udzielenia gwarancji bankowej jest zlecenie klienta banku, który jest zobowiązanym z umowy biznesowej. Przy czym, zobowiązanie banku nie jest zobowiązaniem w stosunku do tegoż klienta (dającego zlecenie) (art. 80 pr. bank.). Na skutek udzielenia gwarancji powstaje natomiast stosunek prawny pomiędzy bankiem-gwarantem a beneficjentem gwarancji, który jest wierzycielem z umowy biznesowej. Standardowo obok umowy zlecenia istnieje zobowiązanie dającego zlecenie w stosunku do beneficjenta gwarancji (stosunek podstawowy z umowy biznesowej).
Należy znaczyć, iż dług banku gwaranta ma charakter samoistny, niezależny od długu ze stosunku podstawowego, wynikającego z umowy biznesowej oraz stosunku z umowy zlecenia na udzielenie gwarancji bankowej.
W związku z samoistnym charakterem długu banku gwaranta o zakresie jego zobowiązań rozstrzyga treść udzielonej gwarancji
W obrocie gospodarczym udzielane są zwykle gwarancje bankowe nieodwołalne, bezwarunkowe i płatne na pierwsze żądanie. Niemniej jednak, w praktyce zdarzają się gwarancje niezawierające wszystkich lub części tych klauzul, stąd beneficjent gwarancji powinien przywiązywać szczególną wagę do wypracowania treści gwarancji przed jej przyjęciem.
Gwarancja ubezpieczeniowa
Gwarancja ubezpieczeniowa zawiera pisemne zobowiązanie zakładu ubezpieczeń (gwaranta) do wypłaty na rzecz beneficjenta (podmiotu, na rzecz którego została wystawiona gwarancja) określonej sumy pieniężnej, na jego żądanie i oświadczenie, w sytuacji, w której dłużnik (wnioskodawca gwarancji) nie realizuje swoich zobowiązań (określonych w gwarancji) wobec beneficjenta.
Pod ogólnym pojęciem gwarancji występują trzy, powiązane ze sobą stosunki prawne:
- stosunek prawny łączący wierzyciela z dłużnikiem (tzw. stosunek podstawowy wynikający z umowy biznesowej);
- stosunek zlecenia udzielenia gwarancji, w ramach którego dłużnik z umowy biznesowej zleca udzielenie gwarancji zakładowi ubezpieczeń – w celu zabezpieczenia interesów wierzyciela;
- stosunek gwarancji pomiędzy osobą gwaranta a beneficjentem gwarancji. Warunki gwarancji ubezpieczeniowej są formułowane na zasadzie swobody umów i w dużej mierze treść gwarancji ubezpieczeniowej została ukształtowana przez praktykę.
Rodzaje gwarancji ubezpieczeniowych najczęściej stosowane jako zabezpieczenie prawne w umowach biznesowych to:
- ubezpieczeniowa gwarancja należytego wykonania kontraktu – wystawiana jest w celu zabezpieczenia prawidłowego wykonania umowy przez przedsiębiorcę;
- ubezpieczeniowa gwarancja usunięcia wad – zobowiązuje gwaranta do wypłaty gwarancji na wniosek beneficjenta w przypadku, gdy przedsiębiorca nie wykonał w ogóle lub nienależycie obowiązków z tytułu usunięcia wad ujawnionych w okresie gwarancji i rękojmi;
- ubezpieczeniowa gwarancja zwrotu zaliczki – zobowiązanie gwaranta do wypłaty gwarancji beneficjentowi, na pisemne żądanie i oświadczenie beneficjenta w sytuacji, w której przedsiębiorca (zleceniodawca gwarancji) nie wykonał umowy i nie zwrócił w określonym terminie zaliczki, którą wcześniej pobrał od beneficjenta na realizację inwestycji.
Poręczenie
Wierzyciel w celu zabezpieczenia należytego wykonania umowy biznesowej może skorzystać z poręczenia. Ten rodzaj zabezpieczenia prawnego ustawodawca nazywa umową poręczenia, a warunki jej udzielenia określone zostały w art. 876 i nast. KC.
Przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie, przy czym oświadczenie poręczyciela i wierzyciela nie muszą być złożone jednocześnie. Do zawarcia umowy poręczenia z reguły dochodzi wówczas, gdy wierzyciel przyjmie oświadczenie poręczyciela.
Ustawodawca w KC przewidział możliwość poręczenia za dług przyszły, ale do wysokości z góry oznaczonej. Oznaczenie wysokości przyszłego długu ma istotne znaczenie, bowiem bezterminowe poręczenie za dług przyszły może być przed powstaniem długu odwołane w każdym czasie.
Udzielenie poręczenia za cudzy dług, w braku odmiennego zastrzeżenia powoduje, że poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny. Skutek tej odpowiedzialności jest taki, że wierzyciel może dochodzić swojego roszczenia w pełnej wysokości od dłużnika i poręczyciela jednocześnie lub od każdego z nich z osobna, według wyboru wierzyciela.
Weksel własny
Zgodnie z definicją ustawową weksel jest papierem wartościowym. W obrocie gospodarczym jest on często wykorzystywany jako forma zabezpieczenia prawnego przy podpisywaniu umów biznesowych.
W praktyce z reguły wystawiany jest weksel własny in blanco, składany na zabezpieczenie wierzytelności lub na zabezpieczenie roszczeń mogących powstać w przyszłości z tytułu szkód i strat, jakie może spowodować wystawca weksla w związku z realizacją umowy biznesowej.
Jedną z funkcji weksla jest funkcja gwarancyjna. Weksel gwarancyjny jest to weksel in blanco złożony na zabezpieczenie stosunku umownego powstałego między wystawcą weksla a osobą, której weksel jest wręczany, np. w związku z: udzieloną pożyczką, udzielonym kredytem, udzielonym dofinansowaniem itp.
W interesie dłużnika jest zawarcie z wierzycielem porozumienia wekslowego, zwanego deklaracją do weksla in blanco, w celu określenia warunków uzupełnienia weksla. Brak takiego porozumienia spowoduje, iż wierzyciel będzie mógł uzupełnić weksel w sposób zupełnie dowolny i oderwany od umowy, na zabezpieczenie której weksel został wręczony.
Poręczenie wekslowe
Niezwykle korzystnym rozwiązaniem dla wierzyciela, poza uzyskaniem od dłużnika weksla in blanco, jest poręczenie wekslowe.
Zabezpieczenie to uregulowane zostało w art. 30 i nast. ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r.
Prawo wekslowe. Zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części.
Forma i treść poręczenia wekslowego jest następująca:
- poręczenie umieszcza się na wekslu albo na przedłużku;
- poręczenie oznacza się wyrazem „poręczam” lub innym zwrotem równoznacznym; podpisuje je poręczyciel;
- sam podpis na przedniej stronie weksla uważa się za udzielenie poręczenia, z wyłączeniem przypadku gdy jest to podpis wystawcy.
Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je udzielono. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę.
Przelew wierzytelności na zabezpieczenie
Jednym ze sposobów zabezpieczenia interesu wierzyciela jakim jest wykonanie zobowiązania przez dłużnika jest przelew wierzytelności na zabezpieczenie. Jest to umowa, w której dłużnik przekazuje swoje prawa do wierzytelności na rzecz wierzyciela jako zabezpieczenie spłaty długu.
W praktyce oznacza to umowę, w której dłużnik przenosi na wierzyciela swoje prawo do otrzymania wierzytelności od jego kontrahentów. Zazwyczaj zawarcie takiej umowy następuje pod warunkiem zawieszającym. Warunek zawieszający działa w ten sposób, że do czasu powstania zadłużenia w zapłacie, kontrahenci dłużnika dokonującego przelewu wierzytelności regulują płatności na rzecz tegoż dłużnika. Powstanie zaległości w zapłacie po stronie dłużnika powoduje przejście prawa do żądania zapłaty od kontrahentów dłużnika na wierzyciela i od tego momentu kontrahenci dłużnika są zobligowani dokonywać zapłaty na rzecz wierzyciela.
Oświadczenie o poddaniu się egzekucji
Rzadziej stosowaną forma zabezpieczenia prawnego w umowach biznesowych jest oświadczenie o poddaniu się egzekucji. Regulacja tej instytucji prawnej zawarta jest w art. 777 KPC.
Zgodnie z powołanym przepisem, tytułami egzekucyjnymi m. in. są:
- akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub wydania rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie określonych, albo też wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, gdy w akcie wskazano termin wykonania obowiązku lub zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie;
- akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy w akcie wskazano zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie obowiązku, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności;
- akt notarialny określony w powyżej, w którym niebędąca dłużnikiem osobistym osoba, której rzecz, wierzytelność lub prawo obciążone jest hipoteką lub zastawem, poddała się egzekucji z obciążonego przedmiotu w celu zaspokojenia wierzytelności pieniężnej przysługującej zabezpieczonemu wierzycielowi.
Oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji składane w odrębnym akcie notarialnym powinno wskazywać stosunek prawny, w związku z którym dłużnik poddaje się egzekucji, datę powstania zobowiązania dłużnika, jego treść, a w przypadku zobowiązań z umów wzajemnych – dodatkowo świadczenie wierzyciela z terminem jego wykonania.
Takie oświadczenie może być złożone przez dłużnika w zasadzie do każdego rodzaju umowy biznesowej.
Zabezpieczenia rzeczowe
W zakresie zabezpieczeń prawnych rzeczowych możemy wymienić następujące formy:
- hipoteka;
- zastaw zwykły;
- zastaw rejestrowy;
- przewłaszczenie na zabezpieczenie;
- kaucja gwarancyjna.
Zabezpieczenia te mogą zostać ustanowione zarówno przez dłużnika jak i przez osobę trzecią, niebędącą stroną umowy biznesowej.
Hipotekę i zastaw zalicza się do kategorii ograniczonych praw rzeczowych uregulowanych w art. 244 i następnych KC. Dla ograniczonych praw rzeczowych obowiązuje zasada pierwszeństwa, wprowadzona przez ustawodawcę w art. 249 KC, z której wynika, że jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej.
Hipoteka
Przepisy prawne regulujące hipotekę znajdują się w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece. I tak, zgodnie z art. 65 ustawy, w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (hipoteka).
Przedmiotem hipoteki może być także:
- użytkowanie wieczyste wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym gruncie stanowiącymi własność użytkownika wieczystego;
- spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;
- wierzytelność zabezpieczona hipoteką.
Hipoteką może być obciążona część ułamkowa nieruchomości, jeżeli stanowi udział współwłaściciela, oraz przysługujący współuprawnionemu udział w prawie użytkowania wieczystego oraz spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.
Należy pamiętać, że do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczystej.
Zastaw
Wykonanie zobowiązania z umowy biznesowej może być zabezpieczone tzw. zastawem zwykłym lub zastawem rejestrowym.
Zastaw zwykły
Zastaw zwykły został zdefiniowany w art. 306 i następnych KC.
W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. Zastaw można ustanowić także w celu zabezpieczenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej (art. 306 KC).
Do ustanowienia zastawu, co do zasady, potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Zastaw jest skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, jeżeli umowa o ustanowienie zastawu została zawarta na piśmie z datą pewną (art. 307 KC).
W obrocie gospodarczym zastaw zwykły jest stosowany bardzo rzadko. Wierzyciele powszechnie przyjmują jako zabezpieczenie prawne zastaw rejestrowy jako bardziej skuteczną formę realizacji swoich praw.
Zastaw rejestrowy
Stosownie do treści art. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów do ustanowienia zastawu rejestrowego są wymagane:
- umowa o ustanowienie zastawu (umowa zastawnicza) między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz
- wpis do rejestru zastawów.
Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe, z wyjątkami określonymi w art. 7 ust. 1 ustawy. Zastawem rejestrowym można w szczególności obciążyć:
- rzeczy oznaczone co do tożsamości;
- rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku;
- zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny;
- wierzytelności.
Korzyści płynące z uzyskania zabezpieczenia prawnego umowy biznesowej w postaci zastawu rejestrowego wynikają z ułatwień w dochodzeniu zaspokojenia się z przedmiotu zastawu.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Kolejnym korzystnym dla wierzyciela zabezpieczeniem prawnym umowy biznesowej jest zawarcie umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie rzeczy ruchomych lub nieruchomości. Wskutek zawarcia tej umowy wierzyciel staje się właścicielem ruchomości lub nieruchomości. Dzięki temu, w przypadku braku zapłaty ze strony dłużnika, może on zaspokoić się z tej rzeczy, bez wszczynania czasochłonnej i drogiej procedury sądowej.
Umowa przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie jest umową nienazwaną o charakterze jednostronnie zobowiązującym. Dlatego też jej przygotowanie wymaga wiedzy prawniczej i wiąże się z potrzebą uregulowania wszelkich kwestii związanych z wykonywaniem tego rodzaju zabezpieczenia.
Do cech podstawowych umowy należy określenie celu przewłaszczenia (causa zabezpieczenia) oraz zastrzeżenie o zwrotnym przeniesieniu prawa własności na przewłaszczającego przez wierzyciela w przypadku spłaty długu.
Kaucja gwarancyjna
Kolejnym zabezpieczeniem zaliczanym do katalogu zabezpieczeń rzeczowych jest kaucja gwarancyjna. Tego rodzaju zabezpieczenie prawne jest stosowane w umowach biznesowych mających za przedmiot np. roboty budowlane lub wykonanie oznaczonego dzieła, umowę dzierżawy, najmu, sprzedaży, dostawy, itp.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „umowa kaucji ma charakter kauzalny, akcesoryjny, nosi cechy depozytu nieprawidłowego i jest kontraktem realnym, w którym kaucjodawca przekazuje określoną ilość pieniędzy, a kaucjobiorca może z nich korzystać zobowiązując się do ich zwrotu. (…)” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2016 r., V CSK 481/15, Lex nr 2061190). Jej cechą wyróżniającą jest przeniesienie własności środków pieniężnych na kaucjobiorcę.
Z powyższych względów kaucją gwarancyjną nie jest zatrzymanie części wynagrodzenia należnego drugiej stronie tytułem zabezpieczenia.
Tryb zaspokojenia się wierzyciela z zabezpieczeń prawnych w umowach biznesowych
Tryb zaspokojenia wierzyciela z ustanowionego zabezpieczenia prawnego jest zróżnicowany i zależy od przyjętego przez strony rodzaju zabezpieczenia.
Gwarancja bankowa i ubezpieczeniowa
Zaspokojenie się beneficjenta z gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej z reguły przebiega w ten sposób, że beneficjent gwarancji kieruje do gwaranta pisemne żądanie zapłaty zawierające oświadczenie, iż dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał swoje zobowiązania określone w umowie biznesowej. Beneficjent występując z żądaniem zapłaty musi spełnić wszystkie wymogi formalne określone w gwarancji.
Poręczenie
Realizacja poręczenia polega na skierowaniu do poręczyciela zawiadomienia o opóźnieniu w zapłacie, na podstawie art. 880 KC. Kolejno, wierzyciel kieruje do poręczyciela wezwanie do zapłaty długu, za który poręczył. W sytuacji gdy poręczyciel nie ureguluje należności, wierzyciel może wystąpić z pozwem o zapłatę przeciwko dłużnikowi osobistemu i poręczycielowi, żądając zasądzenia od nich solidarnie na swoją rzecz kwoty długu. Jest to najbardziej optymalna droga dochodzenia zapłaty. Wierzyciel może również pozwać tylko poręczyciela. Po uzyskaniu tytułu wykonawczego wierzyciel ma możliwość wszczęcia egzekucji z majątku poręczyciela.
Weksel
Postępowanie zmierzające do uzyskania zapłaty na podstawie weksla in blanco rozpoczyna uzupełnienie weksla o wszystkie brakujące elementy, m.in.:
- przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej;
- oznaczenie terminu płatności.
Standardowo w deklaracjach wekslowych nakłada się na wierzyciela obowiązek powiadomienia wystawcy weksla o uzupełnieniu weksla.
Następnie, weksel powinien być przedstawiony do zapłaty w miejscu płatności wskazanym w wekslu. Jeśli weksel nie zostanie wykupiony przez wystawcę dalsze dochodzenie zapłaty sumy wekslowej odbywa się w trybie postępowania sądowego, a następnie w sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Poręczenie wekslowe
Prawo wekslowe stanowi, że wystawca weksla i poręczyciel odpowiadają za zapłatę sumy wekslowej wynikającej z weksla w sposób solidarny. Oznacza to, że wierzyciel może domagać się zapłaty od wystawcy weksla, od poręczyciela lub od obu tych podmiotów jednocześnie.
Zatem jeśli weksel nie zostanie opłacony przez wystawcę /i lub poręczyciela dalsze dochodzenie zapłaty odbywa się w trybie postępowania sądowego, a następnie w sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Oświadczenie o poddaniu się egzekucji
Ten rodzaj zabezpieczenia prawnego w umowach biznesowych pozwala na najszybsze wszczęcie egzekucji przeciwko dłużnikowi. Wierzyciel może bowiem wystąpić do sądu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu zawierającemu to oświadczenie, a następnie wystąpić do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji z majątku dłużnika lub osoby trzeciej.
Hipoteka
Zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Do realizacji hipoteki na drodze egzekucji nie wystarczy tytuł wykonawczy przeciw dłużnikowi osobistemu. Konieczne jest uzyskanie tytułu przeciw właścicielowi nieruchomości obciążonej hipoteką.
Wierzyciel ma możliwość wyboru, przeciw komu dochodzić będzie zaspokojenia wierzytelności, tj.: dłużnikowi osobistemu, właścicielowi obciążonej nieruchomości, czy też obu tym podmiotom (art. 72 § 1 pkt 1 KPC). Nie oznacza to jednak konieczności skierowania roszczenia najpierw przeciw dłużnikowi osobistemu. Również, w razie gdy jedna osoba zajmuje zarazem pozycję dłużnika osobistego i właściciela przedmiotu hipoteki, wierzyciel może wybrać rzeczową podstawę odpowiedzialności w celu dochodzenia roszczenia.
W celu wszczęcia egzekucji z nieruchomości obciążonej hipoteką, wierzyciel hipoteczny powinien najpierw uzyskać tytuł wykonawczy uprawniający do prowadzenia egzekucji przeciwko właścicielowi nieruchomości obciążonej. Natomiast, jeśli tytułu tego jeszcze nie uzyskał, a została wszczęta egzekucja z wniosku innego wierzyciela, wierzyciel hipoteczny bierze udział w postępowaniu egzekucyjnym, gdy przysługuje mu hipoteka na zajętej nieruchomości, którą ustanowiono przed zajęciem i ujęto w protokole opisu i oszacowania. Wierzyciel uczestniczy wówczas w podziale sumy uzyskanej z egzekucji z tej nieruchomości bez konieczności zgłoszenia swej wierzytelności hipotecznej i jej udowodnienia. Jeżeli wierzyciel nie posiada tytułu wykonawczego, przypadającą na wierzyciela hipotecznego kwotę pozostawia się na rachunku depozytowym Ministra Finansów (art. 1036 § KPC) do czasu złożenia przez niego tytułu wykonawczego.
Zastaw zwykły
Zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o postępowaniu sądowym, a następnie o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Zaspokojenie to polega na uzyskaniu tytułu wykonawczego i przeprowadzeniu na jego podstawie egzekucji. W tym celu zastawnik (wierzyciel) powinien wszcząć postępowanie sądowe (chyba że istnieje tytuł egzekucyjny z art. 777 KPC) przez wniesienie pozwu. Żądaniem pozwu obejmuje zezwolenie dla zastawnika na realizację zastawu. Żądanie takie powinno być skierowane przeciwko zastawcy (dłużnikowi), a jeżeli zastawca nie jest właścicielem rzeczy – także przeciwko właścicielowi.
Zastaw rejestrowy
Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje:
- w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego;
- przez przejęcie przez zastawnika na własność przedmiotu zastawu rejestrowego;
- przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży;
- z dochodów przedsiębiorstwa (jeżeli zastaw rejestrowy ustanowiono na zbiorze rzeczy lub praw, stanowiących całość gospodarczą);
- z czynszu dzierżawy przedsiębiorstwa (jeżeli zastaw rejestrowy ustanowiono na zbiorze rzeczy lub praw, stanowiących całość gospodarczą).
Kaucja gwarancyjna
Stosunkowo prostym i tanim sposobem egzekwowania zabezpieczenia prawnego jest pobranie środków pieniężnych dłużnika przez wierzyciela jako kaucji gwarancyjnej. W przypadku tego zabezpieczenia mamy do czynienia z bardzo bezpiecznym i bezproblemowym egzekwowaniem zobowiązania ze środków zgromadzonych na rachunku wierzyciela.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Zasadniczo, wierzyciel ma prawo sprzedaży rzeczy ruchomej lub nieruchomości przewłaszczonych na zabezpieczenie. Jednakże, aby zapewnić sobie szybkie i skuteczne uzyskanie środków ze sprzedaży wierzyciel powinien, na etapie podpisywania umowy lub później, zażądać od dłużnika wydania mu tych rzeczy.
Roszczenie o wydanie przewłaszczonych rzeczy ruchomych lub nieruchomości wynika z art. 222 KC. Na jego podstawie właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, żeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. To roszczenie windykacyjne kierowane może być jedynie przeciwko osobie, która rzeczywiście włada rzeczą. Tylko ten podmiot może bowiem zaspokoić ewentualne roszczenie i zwrócić rzecz jej właścicielowi.
W związku z powyższym, jeśli właściciel/dłużnik/władający rzeczą nie wyda jej wierzycielowi celem zaspokojenia długu, wierzyciel musi wystąpić na drogę postępowania sądowego z pozwem o zobowiązanie posiadacza do wydania rzeczy właścicielowi.
Problematyka prawnego zabezpieczenia umów jest bardzo szeroka i wymaga indywidualnego dostosowania do konkretnych umów biznesowych. Zachęcamy do skorzystania z usług świadczonych przez kancelarię w ramach specjalizacji obejmującej umowy dla biznesu. Szczegółowy opis znajdziesz tutaj.